Ginter Dzierżon

Fides et sacramentum. Wiara nupturienta a ważność małżeństwa

Wstęp

Zaproponowana mi tematyka wykładu nie jest nowa. Sam temu pro­blemowi poświęciłem jedno opracowanie[1]. Dorobek kanonistyki w tej kwestii jest bardzo bogaty, o czym świadczy na przykład bib­lio­grafia za­mieszczona przez Miguela A. Ortiza w artykule Fede e con­sen­so ma­tri­moniale[2]. To niełatwe zagadnienie będące przez wiele wieków dla ka­no­nistów crux interpretum staje się kolejnym i to niemałym wyzwa­niem, jeśli rozważymy je w kontekście treści zawartych w dwóch pa­pieskich przewodnich dokumentach powyższej tematyki, ja­kimi są: motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus[3] oraz posynodalna adhortacja Amo­ris laetita[4].

W pierwszym z nich interesujący nas problem pojawia się w art. 14 § 1 „Zasad proceduralnych w sprawach o stwierdzenie nieważności mał­żeństwa”. W artykule tym bowiem, do okoliczności dopusz­czają­cych rozpoznanie sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa w pierw­szym rzędzie wymieniono: brak wiary, który może prowadzić do sy­mu­lacji konsensu oraz błędu determinującego wolę. W AL nato­miast wy­raźnie do sakramentalności małżeństwa odniesiono się w nr. 71-75.

Poruszając tę tematykę nie zamierzam powtarzać treści już wy­ra­żo­nych w wielu publikacjach kanonistycznych, ale zamierzam ją roz­ważyć w kontekście treści występujących w MIDI i AL.

Wobec tych postanowień rodzi się zasadnicze pytanie: czy we współ­czesnych dokumentach Kościoła da się zaobserwować pewną ewolucję myśli w kwestii wpływu wiary na sakramentalność mał­żeń­stwa? Sygna­lizując ten problem pragnę przypomnieć, iż dominującą dotychczas teo­rią jest teoria o nierozdzielności kontraktu i sa­kra­men­tu, uwydatniona m.in. w brzmieniu kan. 1055 § 2 Kodeksu Prawa Ka­no­nicznego z 1983 r.[5], w której walor wiary nie odgrywa istotnej roli w kształtowaniu sa­kra­mentalnej godności małżeństwa.

Uważam, iż podjęcie tej tematyki z zasygnalizowanej perspektywy wymaga zastosowania odpowiedniej metodologii. Podstawowym ce­lem niniejszego przedłożenia stanie się odpowiedź na pytanie: czy po­sta­no­wienia motu proprio i adhortacji są odzwierciedleniem pewnej ewo­lucji doktrynalnej w kwestii konieczności istnienia pewnego po­ziomu wiary nupturienta do ważności małżeństwa sakramentalnego?

W moim przekonaniu, rozważanie tej tematyki jedynie poprzez ana­lizę wskazanych treści MIDI i AL nie da pełnej odpowiedzi na po­sta­wio­ne pytanie. Stąd też zagadnienie to zamierzam poddać analizie w szer­szym kontekście ukazując z jednej strony postrzeganie tego pro­blemu w dokumencie Międzynarodowej Komisji Teologicznej z 1977 r., z dru­giej zaś poprzez prezentację stanowisk ostatnich pa­pie­ży w tej kwe­stii. Przyjęcie takiego konceptu metodologicznego, moim zdaniem, jesz­cze nie wystarczy, gdy idzie o AL, ponieważ nie da się zrozumieć w pełni treści tego dokumentu bez odniesienia do Synodu Biskupów po­świę­co­nego rodzinie, którego produktem finalnym jest papieska ad­hortacja.

1. Dokument Międzynarodowej Komisji Teologicznej z 1977 roku

Po Soborze Watykańskim II do problemu relacji wiary do sakra­men­tu małżeństwa odniosła się w 1977 r. Międzynarodowa Komisja Teo­lo­giczna (Commissione Teologica Internazionale). W Testo delle pro­po­si­zioni approvato «in forma specifica» organ ten w nr. 2.3. zaty­tu­ło­wanym „Battesimo, fede naturale, intenzione, matrimonio sacra­men­ta­le” po­twierdził tradycyjną naukę o nierozdzielności kontraktu i sakra­mentu. Konieczność wiary natomiast postrzegał on w kate­go­riach „causa dispo­sitiva” owocności sakramentalnej[6].

Rozwijając ten wątek w nr. 2.4. „Una articolazione dinamica” na­pi­sa­no, iż w ocenie stanu rzeczy należy wziąć przede wszystkim pod uwa­gę związek zachodzący pomiędzy chrztem, wiarą i Kościołem, po­nieważ tylko z tej perspektywy małżeństwo staje się sakramentem nie automa­tycznie, ale w następstwie jego wewnętrznej natury[7]. W opinii Ortiza, Komisja Teologiczna dążyła do wypracowania pośredniej drogi pomię­dzy automatyzmem sakramentalnym a kategorią specyficznej intencji sa­kramentalnej[8].

Jest prawdą, że w dokumencie tym rozróżniono pomiędzy waż­no­ścią sakramentu małżeństwa a jego owocnością. Według Komisji, bez intencji czynienia tego, co czyni Kościół nie można mówić o ważności sakra­mentu[9]. Zdaniem Andrea D’Auria, w tym wypadku problem klu­czowy stanowiła kwestia tzw. intencji generalnej koniecznej do zawar­cia mał­żeństwa. To ona, w jego przekonaniu, w doktrynie spro­ku­ro­wała dysku­sję: czy całkowity brak wiary nie wyklucza takiej inten­cji?[10] Podobny pogląd wyraził Mario Francesco Pompedda stwier­dza­jąc, iż ustalenia Komisji nie rozwiązały wszystkich doktrynalnych pro­blemów i pytań, ponieważ zasadnicze wątpliwości dotyczyły waloru intencji sakramen­talnej[11].

 2. Nauczanie ostatnich papieży

Tematyka relacji wiary do sakramentu małżeństwa pojawiła się także w nauczaniu ostatnich papieży: Jana Pawła II, Benedykta XVI oraz Fran­ciszka.

 

2.1. Papież Jan Paweł II

Interesujący nas problem podjął papież Jan Paweł II w nr. 68 ad­hor­tacji Familiaris consortio. Pisał on: „Wiara osób proszących o ślub ko­ścielny może mieć różny poziom i pierwszym obowiązkiem pa­ste­rzy jest dopomóc w jej odkryciu, umocnieniu i doprowadzeniu do doj­rzałości. Muszą oni także rozumieć racje, które skłaniają Kościół, że do­puszcza do obrzędu także tych, których usposobienie nie jest do­skonałe. Chęć ustalenia ostatecznych kryteriów dopuszczenia do za­warcia ślubu w Ko­ściele, które by brały pod uwagę stopień wiary no­wożeńców zawie­ra w sobie, niezależnie od wszystkiego wielkie nie­bezpieczeństwo. Prze­de wszystkim ryzyko bezpodstawnych i doktry­nalnych osądów; następ­nie ryzyko wywołania wątpliwości co do waż­ności małżeństw już zawar­tych, z wielką szkodą dla wspólnot chrześ­cijańskich, oraz nowego, bez­podstawnego niepokojenia sumień mał­żonków; popadłoby się więc w niebezpieczeństwo kwestionowania czy też podawania w wątpliwość ważności sakramentalnej wielu mał­żeństw braci odłączonych do pełniej komunii z Kościołem katolickim, pozostając w ten sposób w sprzeczno­ści z tradycją kościelną”[12].

Nawiązując do FC 68, zasadę o nierozdzielności kontraktu i sakra­mentu Jan Paweł II potwierdził w sposób szczególny w dwóch prze­mó­wieniach do Roty Rzymskiej: z 1 lutego 2001 r. oraz z 30 stycznia 2003 r.[13]

Przytoczone treści skomentowali Aleksandra Dirart i Carlos José Errázuriz. Pierwsza z nich zauważyła, że papieskie przesłanie było od­po­wiedzią na pojawiające się po Soborze Watykańskim II sugestie nie­któ­rych kanonistów, aby uznać wiarę za element istotny sakra­men­tal­ności małżeństwa. Jak wiadomo, Ojciec Święty genezy sakramentalności związku upatrywał w racjach uprzednich, najgłębszych, jakim jest dzieło stworzenia, a bardziej konkretnie w ekonomii zbawczej[14]. Z ko­lei Carlos José Errázuriz wyraził pogląd, iż postrzeganą z pryzmatu ekonomii zbawczej sakramentalność należy pojmować w kategorii Bo­żego daru. W jego opinii, separacja tego daru od małżeństwa w zse­ku­laryzowanym świecie prowadziłaby do dualizmu obcego rozumieniu chrześcijańskie­mu[15].

 

2.2. Papież Benedykt XVI

Zasadniczy problem niniejszych rozważań stał się także przed­mio­tem uwagi papieża Benedykta XVI w alokucji do Roty Rzymskiej z 26 stycznia 2013 r. W przemówieniu tym powtórzył on wielo­wieko­wą zasadę, w myśl której do ważności sakramentalności małżeństwa nie jest konieczna wiara nupturientów, ale konieczna jest intencja czy­nienia tego, co czyni Kościół. W mowie tej nawiązał on do wątku wyar­tykułowanego przez Międzynarodową Komisję Teologiczną w 1977 r., pytając: czy w przypadku, gdy nie byłoby żadnego śladu wiary oraz żadnego prag­nie­nia łaski i zbawienia, to czy w takiej sytuacji można mówić o istnieniu in­tencji generalnej do zawarcia małżeństwa; pyta­nie to, co jest rzeczą zro­zumiałą, pociągało za sobą kolejną wąt­pli­wość: czy w tym wypadku małżeństwo sakramentalne byłoby ważne czy też nieważne?[16]

Oceniając teksty papieży Jana Pawła II i Benedykta XVI pragnę spo­strzec, iż pierwszy z nich utrzymywał, iż naturalna wola sakramen­talna implikuje, chociaż w niektórych przypadkach w sposób nie w pełni świa­domy, postawę posłuszeństwa woli Boga[17]; papież Bene­dykt XVI nato­miast miał pewne wątpliwości co do tego.

 

2.3. Papież Franciszek

Interesujący nas problem rozważył też papież Franciszek w jego os­tatnich przemówieniach do Roty Rzymskiej. W mowie z 23 stycznia 2015 r. nawiązując do kwestii intencji zawarcia małżeństwa pod­kre­ślił, że brak podstawowych zasad wiary u nupturienta może gene­ro­wać błąd determinujący wolę (kan. 1099 KPK/83). W jego przeko­na­niu, ta wada zgody małżeńskiej we współczesnym świecie pojawia się o wiele czę­ściej, aniżeli w przeszłości[18]. Do tego tytułu prawnego na­wiązał on w ko­lejnym przemówieniu do pracowników Apostolskiego Trybunału z 22 sty­cznia 2016 r. Stwierdził, iż jakość wiary nie jest wa­runkiem istotnym zgody małżeńskiej. Rozwijając ten wątek dopo­wie­dział, iż obecnie nup­turienci niejednokrotnie powodowani instynktem natural­nym w momen­cie zawierania związku posiadają ograniczoną świa­do­mość w przedmio­cie projektu Boga co do małżeństwa. Uważa on, iż brak należytej wiary może w konsekwencji doprowadzić do błę­du de­terminującego wolę co do sakramentalnej godności małżeństwa. Zda­niem papieża, wystąpienie tego typu błędu wymaga jednak ze stro­ny sędziów bardzo dokładnej oce­ny stanu faktycznego[19].

 

3. Art. 14 § 1 „Zasad proceduralnych w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa” MIDI

Jak wiadomo, w art. 14 § 1 „Zasad proceduralnych w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa” MIDI w pierwszej kolejności wskazano na brak wiary nupturienta, który może doprowadzić do sy­mu­lacji konsensu, bądź też błędu determinującego wolę. Analizując ten przepis na wstępie trzeba zauważyć, iż tego typu ujęcie nie jest no­we. Wskazane bowiem w dokumencie tytuły prawne nie pojawiły się w nim po raz pierwszy. Uważam, iż w jakimś sensie są one odz­wier­ciedleniem dorobku współczesnej doktryny i judykatury rotalnej.

Badając wyroki rotalne w interesującej nas kwestii Montserrat Gas Aixendri wykazała, iż w nowszym orzecznictwie lat 80. rozstrzygnięto kilka spraw pro nullitatae matrimonii z tytułu autonomicznego, jakim była symulacja częściowa w postaci wykluczenia sakramentalności mał­żeństwa; prowadzono także dwie sprawy z tytułu błędu co do sa­kra­men­talnej godności małżeństwa; w tym przypadku jednak roz­strzygnięcia turnusów rotalnych były negatywne[20].

W moim przekonaniu, taki stan jest efektem wieloletniej dyskusji do­ktrynalnej i judykaturalnej nad walorem wiary wiernego w kształ­to­waniu się sakramentalnej godności małżeństwa. Już za­sygna­li­zo­wa­łem, iż w tym obszarze zagadnień dominuje teoria o nierozdzielności kontrak­tu i sakramentu. Powiedziałem też, że w posoborowej dyskusji powstał nie­zwykle istotny problem, który sprowadza się do pytania: czy postrze­ga­nie intencji generalnej pojmowanej w kategoriach czy­nienia tego, co czy­ni Kościół rozwiązuje wszelkie dylematy związane z relacją wiary do sa­kramentu? W tym bowiem kontekście, w moim przekonaniu, rodzi się kolejna wątpliwość: czy nie należałoby jeszcze mówić o poziomie niż­szym, aniżeli intencja czynienia tego, co czyni Kościół?

Odnosząc się do problemu intencji sakramentalnej Pompedda pi­sał, iż współcześnie kanonista pyta wprawdzie o stopień wiary nup­tu­rientów, ale zarazem ma wątpliwości: czy koncepcja intencji prze­wa­żającej wy­kluczającej sakramentalną godność małżeństwa ostatecznie położy kres wszelkim dyskusjom na ten temat?[21] Rozważając tę kwe­stię trafnie zau­ważył D’Auria, iż w tym wypadku poważny problem po­wstaje wtedy, gdy ochrzczeni pragnęliby zawrzeć związek daleko od­biegający od wizji chrześcijańskiej w sensie ważnego związku natu­ralnego, ale niesakra­mentalnego[22]. Podobnie i Pompedda wyraził po­gląd, że nie można wy­kluczyć pojawienia się takiej intencji, w której by negowano istnienie ja­kiejkolwiek mediacji eklezjalnej. Taka sytua­cja, jego zdaniem, mogłaby zaistnieć w przypadku wystąpienia za­pa­mię­ta­łej (pervicace) awersji względem wiary, a także radykalnego prze­cze­nia sakramentalności mał­żeństwa[23]. Miałoby to miejsce wtedy, gdy ta­ka intencja godziłaby w źro­dło (radix) ważności małżeństwa[24]. Nawią­zując do tego wątku Cormarc Burke wyjaśnił, iż jeśli mówimy o in­ten­cji wykluczającej sakramentalną godność małżeństwa, to nie mamy na myśli prostej intencji (semplice in­tenzione) w sensie non velle, ale ma­my na myśli wykluczenie pozytyw­nym aktem woli w sen­sie velle non sakramentalnego charakteru małżeń­stwa[25].

Drugim tytułem wyeksponowanym w art. 14 § 1 MIDI jest błąd co do sakramentalnej godności małżeństwa (kan. 1099 KPK/83). W myśl doktryny, ten błąd prawny występuje wtedy, gdy stan ten ogarnia całą osobę do tego stopnia, że w momencie wyrażania zgody małżeńskiej pra­gnie ona przedmiotu zupełnie innego, aniżeli małżeństwo natu­ral­ne wy­niesione do godności sakramentu. W takiej sytuacji bowiem, wy­stępuje kategoryczny brak intencji czynienia tego, co czyni Kościół. Piotr Majer w monografii El error que determina la volundad wskazał na: Pom­ped­dę, Campbella, Boccafolę, Diaza Moreno i Faltina, jako tych kanonistów, którzy twierdzili, iż w szczególnych uwarunkowaniach brak wiary może skutkować błędem determinującym wolę co do sa­kramentalnej godności małżeństwa[26].

W tym wypadku jednak trudność w ocenie stanu faktycznego wią­że się przede wszystkim z faktem, czy ten błąd jest tak głęboki, że de­ter­mi­nuje wolę?[27] W publikacjach, w których pojawia się ten wątek wska­zuje się, iż dochodzenie ważności zgody małżeńskiej nie po­win­no doty­czyć stopnia wiary, którą posiadał nupturient, ale przedmiotu kon­sensu, który wskutek utraty wiary może zostać w świadomości nup­tu­rienta ra­dykalnie zniekształcony[28].

W opracowanym przez Rotę Rzymską Sussidio applicativo del motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus zauważa się, iż wystąpienie takiej in­tencji we współczesnej rzeczywistości jest możliwe ze względu na głę­boki proces dechrystianizacji społeczeństwa. Może to mieć miejsce szczególnie w sytuacjach, gdy młodzi niedojrzali ludzie pragną zaw­rzeć małżeństwo postrzegając je jako środek afektywnej gratyfikacji[29].

Kończąc ten passus pragnę stwierdzić, iż zarówno w przypadku wy­kluczenia sakramentalnej godności małżeństwa, jak i błędu praw­nego co do sakramentalnej godności małżeństwa ma miejsce zdecy­do­wane od­rzucenie istotnego elementu małżeństwa, jakim jest jego sakra­men­tal­ność[30].

4. Synod Biskupów poświęcony rodzinie

Problem relacji wiary do sakramentalności małżeństwa pojawił się także podczas prac ostatniego Synodu Biskupów. W nr. 48 Relatio sinodi Ojcowie postulowali, aby rozważyć kwestię znaczenia wiary nupturien­tów w odniesieniu do sakramentalności małżeństwa[31]. Po­stulat ten zo­stał powtórzony w nr. 43 opublikowanego 13 paź­dzier­ni­ka 2014 r. Re­latio post disceptationem[32]; oprócz tego, nr 40 Instru­men­tum laboris za­tytu­ło­wano „Małżeństwo naturalne i pełnia sakra­men­talna” (matrimo­nio natu­rale e pienezza sacramentale)[33].

Odnosząc się do sugestii wyrażonych w Relatio post discep­ta­tio­nem Maurizo Gronchi przekonywał, iż podczas prac synodalnych po­winny zostać podjęte dwa znane nam już wątki, jakimi są: teoria o nie­roz­dziel­ności kontraktu i sakramentu oraz kwestia intencji koniecznej do za­war­cia małżeństwa[34]. Włoski kanonista z jednej strony powo­łu­jąc się na RS 13-14 w którym uwydatniono prawdę, która w jego prze­konaniu była no­wością, iż należy mówić o różnych stopniach, poprzez które Bóg ko­mu­nikuje się z ludzkością za pomocą łaski Przymierza, z drugiej zaś na­wią­zując do normatywnego zwrotu „małżeństwo mię­dzy ochrz­czonymi zo­stało przez Chrystusa wyniesione do godności sakramentu” (kan. 1055 § 1 KPK/83), uważa, iż tym sposobem lepiej został uwy­dat­niony wymiar teologiczny projektu Boga względem rodziny. Wyraził opinię, iż z tej perspektywy związek pomiędzy kon­traktem i sakra­mentem nie ma cha­rakteru zewnętrznego, ponieważ pierwotne powo­łanie do miłości mał­żeńskiej przez Stwórcę zostało wpisane w rodzinę ludzką. Utrzymuje on, iż w takiej opcji nie­roz­dziel­ny charakter kon­trak­tu i sa­kramentu należy postrzegać w kategoriach daru[35].

Interesujący nas problem poruszył też kard. Walter Kasper w „Ap­en­diksie I” swej relacji mającej miejsce 20 lutego 2014 r. Podkreślił, iż dla skuteczności sakramentu małżeństwa nieodzowna jest wiara w Bo­ga ży­wego. Swój pogląd wywiódł z tradycji scholastycznej, która roz­wi­nęła doktrynę fides implicita wypracowaną przez Ojców Ko­ścio­ła (Kle­mens Aleksandryjski, Ireneusz). Niemiecki purpurat uważał, że „fede inizale” jest minimum koniecznym dla skuteczności sakramen­talnej[36]. Komentu­jąc te słowa Ortiz wyjaśnił, że niemieckiemu kar­dy­nałowi chodziło o to, że dla ważności małżeństwa wystarczy intencja czy­nie­nia tego, co czynią chrześcijanie; to jednak zdaniem kanonisty jest nie­wystarczające, ponie­waż istotne jest również rozeznanie co do woli za­warcia związku (vo­lontà sponsale)[37]. Wiara wyraźna, w ujęciu Kaspera, nie jest wymagana do ważności sakramentu małżeństwa, po­nieważ użył on sformułowania: „Per l’efficacia del sacramento è im­pres­cindi­bile credere nel Dio vivente […]”; przedmiotem natomiast tej wiary jest przedmiot, w moim przeko­naniu, trudny do zwe­ryfi­ko­wa­nia przez trybunał kościelny „Dio vivente quale meta e felicità del uo­mo”[38].

5. Adhortacja apostolska Amoris laetitia

Jak nadmieniono, w AL odniesiono się do interesującej nas kwestii w nr. 71-75 zatytułowanych „Sakrament małżeństwa” wchodzących w skład Rozdziału III „Spojrzenie skierowane na Jezusa: powołanie ro­dziny”. Analizując treść nauczania zawartego w adhortacji na wstępie pragnę stwierdzić, iż mając na uwadze postulaty synodalne nale­ża­ło­by się spodziewać, że w dokumencie posynodalnym spotkamy się z wie­lo­ma odkrywczymi nowatorskimi twierdzeniami w kwestii relacji wiary do sakramentalności małżeństwa. Tu jednak spotyka nas roz­czaro­wa­nie. Ściśle rzecz biorąc bowiem interesującemu nas proble­mowi poś­więcono jedynie niecały nr 73, w którym czytamy: „Wza­jem­ny dar konstytutywny dla sakramentalnego małżeństwa jest zako­rze­niony w łasce chrztu, usta­nawiającego fundamentalne przymierze każdej osoby z Chrystusem w Kościele. Przyjmując siebie nawzajem i za łaską Chrystusa nowożeńcy przyrzekają sobie wzajemne oddanie, wierność i otwarcie na życie. Za elementy konstytutywne małżeństwa uznają oni dary, jakimi obdarza ich Bóg, podejmując na serio swoje wzajemne zobowiązanie, w Jego imię i wobec Kościoła. Otóż w wierze jest moż­li­we podjęcie dóbr małżeństwa jako zobowiązania łatwiej­sze­go do unie­sienia dzięki pomocy łaski sa­kra­mentu. Dlatego spojrzenie Kościoła kieruje się na małżonków jako na serce całej rodziny, która kieruje swoje spojrzenie ku Chrystusowi. Sa­krament nie jest «czymś» lub ja­kimś «przymusem», ponieważ w rzeczy­wistości sam Chrystus przez sakrament małżeństwa «pozostaje z nimi, daje im moc pójścia za Nim i wzięcia na siebie swojego krzyża, podno­szenia się po upad­kach, podnoszenia siebie wzajemnie, wzajemnego no­szenia swoich cięża­rów»”.

Z kolei w nr. 77 skonstatowano, iż kluczem do zrozumienia mał­żeń­stwa naturalnego jest jego sakramentalna pełnia. Prawda ta orga­nicznie wpisuje się w twierdzenia wyrażone wcześniej w nr. 75, iż „Ład na­tu­ral­ny został tak przeniknięty odkupieniem Jezusa Chrystusa, że «między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która nie była­by sakramentem»”. W numerze tym powtórzono więc zasadę doktry­nal­ną ujętą w kan. 1055 § 2 KPK/83, który dla jednego z nurtów doktry­nal­nych jest zasadniczym argumentem teorii o nie­roz­dzielności kontraktu i sakramentu.

Podsumowując ten passus pragnę zauważyć, iż w dokumencie po­sy­nodalnym nie zawarto żadnych nowych treści, wręcz odwrotnie nie są one koherentne z koncepcjami eksponującymi konieczność wiary, ale są koherentne z teorią o nierozdzielności kontraktu i sakramentu.

Zakończenie

Mając na uwadze treści zawarte w MIDI i AL pod koniec wykładu należałoby podjąć próbę odpowiedzi na pytanie postawione we wstę­pie: czy w kwestii ważkiego problemu doktrynalnego, jaką jest relacja wiary do sakramentu można obecnie mówić o pewnej ewolucji myśli? Uwa­żam, że w jakimś sensie tak, ponieważ w art. 14 § 1 MIDI w sposób szczególny wskazano na dwa tytuły prawne, jakimi są: wykluczenie sa­kramentalnej godności małżeństwa (kan. 1101 § 2 KPK/83) oraz błąd co sakramentalnej godności małżeństwa (kan. 1099 KPK/83). Pragnę jed­nak zauważyć, iż te tytuły prawne nie zostały wpro­wa­dzo­ne do ka­no­nicznego porządku prawnego przez papieża Franciszka, ale są dzie­łem jego poprzednika Jana Pawła II i ogromnego wysiłku dok­try­nal­ne­go i ju­dykaturalnego. Papież Franciszek jednak w sposób szczególny je ekspo­nuje. Taki sposób papieskiego postrzegania po­zo­staje w ścisłym związku z kontekstem zsekularyzowanej rzeczy­wi­sto­ści, w której by­tuje współ­czesny człowiek. Takie odczytywanie otacza­jącego nas świa­ta, ze szcze­gólnym uwzględnieniem zachodzących w nim przemian, trzeba uznać za bardzo trafne i traktować jako wyraz papieskiej wra­żliwości. Taki stan znajduje przecież niejednokrotnie przełożenie w niewłaściwym, często toksycznym funkcjonowaniu małżeństwa i ro­dziny. Prawda ta znalazła odzwierciedlenie w nr. 32 AL, w którym stwierdzono: „Zmiana antropo­logiczno-kulturowa wpły­wa dziś na wszystkie aspekty życia i wymaga podejścia analitycznego i zróżnico­wanego”. Co więcej, jednym z kluczy hermeneutycznych, jak pisze Gi­nés García Beltrán, Synodu Biskupów stało się spostrzeżenie papieża Franciszka wyrażone w nr. 66 adhortacji Evangelii gaudium, iż rodzina współczesna znajduje się w głębokim kry­zysie[39].

W takim kontekście szczególnego znaczenia nabierają wyekspo­no­wane tytuły prawne. Świadomość ochrzczonych nupturientów w nie­któ­rych przypadkach może zostać zsekularyzowana do tego stopnia, iż prze­kroczy ona powszechnie w doktrynie przyjmowany próg: czy­nie­nia tego, co czyni Kościół. Ich wizja małżeństwa może być przecież ka­tegorycznie niezgodna z wizją, którą oferuje im Kościół. Stąd też mogą oni wyklu­czyć sakramentalność małżeństwa nie tylko wskutek symu­la­cji całko­wi­tej, ale także wskutek symulacji częściowej.

Oprócz tego, wskazany przez papieża Franciszka skodyfikowany błąd co do sakramentalnej godności małżeństwa (kan. 1099 KPK/83) może wystąpić w niektórych przypadkach. Świadomość bowiem nup­turientów wychowanych w zsekularyzowanym świecie, a także nie­jed­no­krotnie w zeświecczonej rodzinie może zostać zdegenerowana tak da­le­ce, iż ich koncept małżeństwa może znacznie odbiegać od chrześci­jań­skiej wizji małżeństwa.

Na koniec muszę jeszcze ustosunkować do jednej sprawy, mia­no­wi­cie, do faktu, iż w AL – pomimo sugestii i postulatów wysuwanych na Synodzie Biskupów – nie odniesiono się wyraźnie do kwestii relacji wia­ry do sakramentalności małżeństwa. Wydaje się, iż taki stan wy­ni­ka z faktu, iż na chwilę obecną nie da się odejść od pryncypium ekspo­nu­ją­cego nierozdzielność kontraktu i sakramentu. Uważam, iż obecnie ba­da­nia kanonistyczne powinny koncentrować się nie tyle na proble­mie po­ziomu wiary koniecznej do uzyskania małżeńskiego charakteru sa­kra­mentalnego; to kryterium bowiem jest bardzo trudne do zwe­ry­fikowania za pomocą narzędzi prawnych, ale na problemie innym, ja­kim jest kwe­stia: jak brak wiary może zdegenerować przedmiot kon­sensu do tego stopnia, iż zawarty związek nie stanie się związkiem sa­kramentalnym; w moim przekonaniu to kryterium da się zwery­fi­ko­wać za pomocą na­rzędzi prawnych.

 

BIBLIOGRAFIA

Źródła prawa

Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Romanae Rotae Tribunal (26.01.2013), AAS 105 (2013), s. 168-172.

Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, s. 1-317; tekst polski w: Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład pol­ski zatwierdzony przez Kon­fe­ren­cję Episkopatu, Pallottinum, Poznań 1984.

Commissione Teologica Internazionale, Testo delle proposizioni appro­va­to «in forma specifica», w: https://www.vatican.va/roman_curia/ congregations/cfait/cti_ documents/rc_cti_1977_sacramento_matrimonio_it.htlm [dostęp: 20.01.2018].

Franciscus PP., Adhortatio apostolica Episcopis Presbyteris ac diaconis vi­ris et mulie­ri­bus consecratis omnibusque christifidelibus laicis de Evangelio Nuntiando nostra ae­tate Evangelii gaudium (24.11.2013), AAS 105 (2013), s. 1019-1137.

Franciscus PP., Adhortatio apostolica post-synodalis Episcopis Presby­te­ris Diaconis Personis Consecratis Christianis Coniugibus omnibus Chri­stifidelibus de Amore in Familia Amoris laetitia (19.03.2016), AAS 108 (2016), s. 311-446.

Franciscus PP., Allocutio ad sodales Tribunalis Romanae Rotae (23.01.2015), AAS 107 (2015), s. 182-185.

Franciscus PP., Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae, occasione Inau­gu­ra­tionis Anni Iudicialis (22.01.2016), AAS 108 (2016), s. 136-139.

Franciscus PP., Litterae apostolicae motu proprio datae Mitis Iudex Do­mi­nus Iesus qui­bus canones Codicis Iuris Canonici de Causis ad Ma­tri­monii nullitatem declarandam reformatur (15.08.2015), AAS 107 (2015), s. 958-970.

Ioannes Paulus PP. II, Adhortatio Apostolica ad Episcopos, Sacerdotes et Christifideles totius Ecclesiae Catholicae: de Familiae Christianae mu­neribus in mundo huius tem­poris Familaris consortio (22.11.1981), AAS 74 (1982), s. 81-191; tekst polski w: Adhortacje Apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II, red. M. Romanek, t. I, Wy­dawnictwo Znak, Kra­ków 2006, s. 91-213.

Ioannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae iudices (30.01.2003), AAS 95 (2003), s. 393-397.

Ioannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae Tribunal (1.02.2001), AAS 93 (2001), AAS 93 (2001), s. 358-365.

Relazione del Cardinale Walter Kasper presentata al concistorio stra­or­di­nario sul tema della famiglia (02/2104), w: https://www.liturgia.itmatrimoniopub/kasper.pdf [dostęp: 14.01.2018].

Sinodo dei Vescovi, «Relatio sinodi» della III Asemblea generale straordi­naria «Le sfide pastorali sulla famiglia nel contesso dell’even­ge­lizza­zione» (5-19 ottobre 2014), w: https://press.vatican.va/content/ salastampa/it/bollettino/publico/2014/10, 18/0770/03044.htlm [dostęp: 16.02.2018].

Sinodo dei Vescovi, Instrumentum laboris, w: https://www.vatocan.va/roman­curia/ synod/documents/rc_synod_doc_2015/_instrumentum-xiv-assembly_it.htlm [dostęp: 14.01.2018].

Sinodo dei Vescovi, Relatio post disceptationem, w: https://press.vatican/content/ salastampa/it/bolletino/pubblico/2014/10,13/0751/03037.htlm [dostęp: 14.01.2018].

Tribunale Apostolico della Rota Romana, Sussidio applicativo del motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, w: Nuove norme per dia­cha­ra­zio­ne di nulitta del ma­tri­monio, EDB, Bologna 2016, s. 71-131.

 

Literatura

Burke Cormarc, La sacramentalità del matrimonio. Riflessioni canoniche, w: Sa­cra­mentalità e validità del matrimonio nella giurisprudenza del Tribibale della Rota Ro­mana, Libreria Editrice Vaticana, Città del Va­ticano 1995, s. 139-153.

D’Auria Andrea, Fede e sacramentalità del matrimonio. La prospettiva ca­nonistica, w: Fides – foedus. La fede e il Sacramento del matrimonio, red. A. Dirart, S. Salucci, Edizioni Cantagali, Siena 2014, s. 141-148.

D’Auria Andrea, Mitis Iudex Dominus Iesus. Alcune considerazioni sull art. 14 delle Regole procedurali, w: Tra rinnovamento e continuità. Le riforme introdotte dal mo­tu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, red. B.O. Okonkwo, A. Recchia, Urbaniana University Press, Roma 2016, s. 60-103.

Dirart Aleksandra, Fede e foedus. La sinergia tra fede e matrimonio, w: Fides – foe­dus. La fede e il sacramento del matrimonio, red. A. Di­rart, S. Salucci, Edizioni Can­tagalli, Siena 2014, s. 179-213.

Dzierżon Ginter, Sakramentalność małżeństwa ochrzczonych, Ius Matri­moniale 10 (1999), s. 107-124.

Errázuriz Carlos J., Il matrimonio e la familia quale bene giuridico eccle­siale, EDUSC, Roma 2016.

García Beltrán Ginés, El matrimonio en el escenario de un doble sínodo sobre la fa­mi­lia, w: Matrimonio, Religión y derecho en una sociedad en cambio. Actas de las XXXV Jornadas de Actualidad Canónica, orga­ni­za­das por la Associación Española de Canonistas en Madrid del 8 al 10 de abril 2015, red. J. Otady Guerín, Bosch, Ma­drid 2016, s. 365-381.

Gas Aixendri Montserrat, È possibile un matrimono valido senza fede?, w: Ius et ma­trimonium, red. H. Franceschi, M.A. Ortiz, EDUSC, Roma 2015, s. 141-161.

Gronchi Maurizo, Alcune questioni disputate nella relatio finalis del III Si­nodo stra­or­dinario, w: Sistema matrimoniale canonico in synodo, red. L. Sabbarese, Urbaniana University Press, Roma 2015, s. 19-40.

Majer Piotr, El error que determina la volundad, can. 1099 del CIC de 1983, EUNSA, Pamplona 1997.

Ortiz Miguel A., Fede e consenso matrimoniale, w: Matrimonio e famiglia, red. H. Franceschi, EDUSC, Roma 2015, s. 115-142.

Pompedda Mario F., Intenzionalità sacramentale, w: Matrimonio e sacra­mento, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2004, s. 31-42.

Versaldi Giuseppe, Il matrimonio in un mondo secolarizzato: prospettiva psicologica, w: Matrimonio e realtà contemporanea, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vati­ca­no 2005, s. 33-46.

 

Fides et sacramentum. Wiara nupturienta a ważność małżeństwa

Streszczenie

W opracowaniu tym autor zaprezentował problematykę relacji wiary do sakramentu małżeństwa w kontekście treści zawartych w motu pro­prio Mitis Iudex Dominus Iesus oraz w posynodalnej adhortacji Amoris lae­titia. Uwydatnienie w art. 14 § 1 MIDI kwestii braku wiary, i w związku z tym tytułów prawnych, jakimi są: wykluczenie sakramental­nej godności mał­żeństwa (kan. 1101 § 2 KPK/83) oraz błąd co sakramentalnej god­no­ści małżeństwa (kan. 1099 KPK/83). W jego przekonaniu, pozostaje w ści­słym związku z kontekstem zsekularyzowanej rzeczywistości, w któ­rej bytuje współczesny człowiek. Takie odczytywanie otaczającego nas świata ze szczególnym uwzględnieniem zachodzą­cych w nim przemian uznał on za bardzo trafne, traktując je jako wyraz papieskiej wraż­liwości.

Inaczej ma się rzecz, zdaniem autora, z treściami występującymi w adhortacji Amo­ris laetitia. Autor bowiem wskazał, iż w dokumencie tym nie odniesiono się wyraźnie do kwestii relacji wiary do sakramen­talności małżeństwa. W jego opinii, taki stan wynika z tego, iż na chwilę nie da się odejść od pryncypium eksponującego nierozdzielność kon­tra­k­tu i sa­kra­mentu ze względu na niejednoznaczność rezultatów badań w kwestii ko­nieczności wiary do ważności sakramentalności małżeństwa.

 

Słowa kluczowe: wiara, sakramentalność małżeństwa, teoria o nieroz­dzielności kontrak­tu i sakramentu, wykluczenie sakramentalności mał­żeń­stwa, błąd co do sakramen­tal­ności małżeństwa

Fides et sacramentum. The Faith of the Nupturient and Validity of Marriage

Summary

The author of the article presented the issue of relation between the faith and the sac­rament of marriage in the perspective of the contents of motu proprio Mitis Iudex Domi­nus Iesus and a post-synodal exhortation Amoris laetitia. In his opinion, accentuating in art. 14 § 1 MIDI the que­stion of lack of faith and the resulting legal terms such as exclu­sion of sa­cra­men­tal dignity of marriage (can. 1101 § 2 CIC/83) and error concerning sa­cra­men­tal dignity of marriage (can. 1099 CIC/83) remains in close relation with the con­text of secularized reality in which a modern man exists. Un­derstanding the world around us while taking into particular consi­de­ra­tion the changes it undergoes the author found very appropriate treating it as an ex­pression of papal sensitivity.

According to the author, things are different with the contents of the exhortation Amoris laetitia. He pointed out that the document does not in­clude any clear reference to the question of relation between faith and sa­cramentality of marriage. This, he believes, results from the fact that for the time being, due to the ambiguity of results of research on the question of necessity of faith for the validity of sacramentality of marriage, one can­not set aside the principle exposing the indissolubility of contract and sacrament.

 

Key words: faith, sacramentality of marriage, theory of indissolubility of contract and sacrament, exclusion of sacramentality of marriage, error concerning sacramentality of marriage

 

Information abort Author: Rev. Ginter Dzierżon, Professor – Head of the De­part­ment of History, Theory and General Norms of Canon Law,  Faculty of Canon Law at University of Stefan Cardinal Wyszyński in Warsaw, ul. De­wajtis 5, 01-815 War­saw, Poland; e-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.